Relevansia Eko-Pedagojia Iha Luta Kontra Injustisa Ekolójika

Cry of the Earth, Cry of the Poor 

— Leonardo Boff

Ita sei fui. Ita sei habokon. Hodi habokur no haburas. Rai foho ida-ne’e

 — Francisco Borja da Costa

A preservação do meio ambiente depende de uma consciência ecológica e a formação depende da educação

 — Moacir Gadotti

Hakerek ida-ne’e nu’udar espresaun urjente ida, hodi hanoin-hikas semináriu ne’ebé komemora loron ‘Terra Madre’ ho tema jeral ‘Ema no Ekolojia VS Surplus’ iha Camea-Namalai, ne’ebé mak lakonsege hakerek. Alende hakerek nota editoriál no halo revizaun ba artigu-sira, ha’u hetan tan kontaktu husi RAENAL atu kontribui mós hakerek artigu ida iha ‘Buletin RAENAL’, no tempu ne’ebé fó mai ha’u loron ida.

Ba publikasaun ida-ne’e, inspira husi Slavoj Žižek ninia diskursu ida katak: Start over again. Try again… Tanba ne’e, iha ne’e, ita halo revizaun no públika fali: aumenta, hamenus no hadia fila-fali erru balun, inklui halo anti-teze ba pozisaun antes.

Ko’alia kona-ba ekolojia, dadaun ne’e sai nu’udar preokupasaun husi filozófu, sientista, teologu no ema hotu-nian—ne’e tanba, efeitu husi destruisaun, oho, estraga no aktu violentu hasoru ekolojia, iha ne’ebé ninia impaktu bo’ot liu la’os ba ema ne’ebé matenek iha hakerek-lee eh intelektual-sira, riku-nain no polítiku-nain-sira. Ne’e la’e! Maibé, nia efeitu bo’ot liu ba ema ne’ebé lahatene hakerek-lee, toos-nain, traballadór, ki’ak-sidade no povu oprimidu hotu. Maske klase sosiál rua ne’e simu hotu ninia efeitu no konsekuénsia, maibé ida moris iha susar no terus liután ne’e ba povu kbi’it la’ek sira—kondisaun ida-ne’e mak, ba Leonardo Boff nu’udar Padre revolusionáriu husi Brazil iha ninia artikulasaun katak mundu nia halerik, ki’ak nia halerik.

Dala ida tan, diskursu kona-ba ekolojia, ba dadaun ne’e sai nu’udar sentru ba siénsia, paradigma no perspektiva hotu, iha: Teolojia mosu nosaun, konseitu, teoria ka ideia foun ne’ebé hanaran ‘Eko-Teolojia’, iha ne’ebé hamosu kontradiksaun, polémika no dikotomia entre teologu-sira rasik, iha balun ne’ebé hakuur liu hanoin tuan kona-ba kitab suci/sagrada escritura no hahú hateke ho hermeunética foun ke halo reintrepretasaun no re-thinking/hanoin-hikas doutrina relijiaun ne’ebé antes ne’e antroprosentrismu liu, husi ne’e, importante liu mak re-embedding/kuda-hikas no salva-hikas relijiaun iha sosiedade, natureza no  cosmos—nosaun ne’e la’os hetan simpatia de’it, maibé defende makas husi Papa Francisco, Leonardo Boff no seluk tan ne’ebé integra hanoin ekosentrismu ba Teolojia, no seluk ne’ebé nafatin mantein ho sira-nia ignoránsia ka ‘embotamento de consciência’ ou konsiénsia ne’ebé falsu, nakukun no delek hodi defende Teolojia konvensionál ne’ebé hatuur antroprosentrismu mak nu’udar lialoos.

Iha ne’e, ba ita, konkorda ho reintegrasaun entre Teolojia no Ekolojia ne’e nu’udar bolu-hikas lalehan ho mundu atu hamutuk fila-fila, no labele haketak. La sees husi ne’e, ba siénsia no paradigma seluk mós diskute ida-ne’e, iha: Femenismu ne’ebé komesa hateke hetan entre relasaun no esénsia husi feto ho natureza ne’ebé similar eh hanesan hodi hamosu konseitu ‘Eko-Femenizmu’; seluk tan, agrikultura mós kombina ho ekolojia ne’ebé RAENAL no ekolojista Timor-Leste sira hahú promove konseitu agroekolojia, no Xina ho sira-nia matenek hakat liu ida-ne’e ba iha agroeko-teknolojia; ba ekonomia preokupa liután hodi hamosu sustainable ecological development-SED no lubuk ida tan; ida-ne’e obriga direitu hodi kria konvensoens ka akordu internasionál oioin kona-ba proteje ekolojia nu’udar etíka globál ida; liután ba, mak kondisaun ne’e obriga sientista-sira tenki unifika siénsia sosias-naturais hodi hamosu nosaun kona-ba ambiente químico, iha ne’ebé sosiedade kapitalista moris dependénsia liu ba produtu kímiku no biokima, husi setór industria, agrikultura no inklui nesesidade iha uma laran ninia utilizasaun ba elementu kímiku hanesan pestisida, cleaning product, borracha sintética, poliéster, no deterjente ho total uzu ne’ebé bo’ot liu, ne’e lori ba hamenus kualidade rai, bee, no anin.

Haree ba interdepedénsia entre siénsia hotu iha kontestu reál, maka, durante ne’e ita mo’ut iha hanoin departementalismu ne’ebé haketak departementu no siénsia, katak, husik ida-idak mantein estuda iha nia departementu no labele estuda tan siénsia seluk ne’ebé sees husi departementu-nian.

Ba kestaun departementalismu ne’ebé buras iha eskola no universidade barak, ne’e dezenvolve masiva husi intelektual liberal-sira be hateke siénsia ne’e tenki ket-ketak no labele hamutuk. Ba ita, tenki rezeita no hasai lakon pensamentu ne’e—ita tenki reflete ba kondisaun ita-nian hodi buka ninia alternativu, maibé la’os ho pozisaun kontemplativu be tuur, hanoin no haree, maibé nonok laiha mudansa. 

Tanba kondisaun ne’e ejize, obriga no urjentemente tenki liuhusi observasaun no reflesaun klean, maka, ‘Eko-pedagojia’ eziste nu’udar alternativu no demanda husi ekolojista progresivu-sira ba toos-nain, traballadór, ki’ak-sidade, povu oprimidu hotu, inklui ambientalista jardineiru-sira no ema hotu hodi rekopera no habelun-hikas umanu ho natureza. Ne’e tanba, iha periodu sosiedade kapitalista ne’ebé habo’ot liután krize ekolojia, iha ne’ebé lori ba hamosu mudansa klimátika: manas globál/global warming ne’ebé nu’udar akontesementu temperatura media husi rai, tasi no atmosfera mundu nian ne’ebé sa’e makas—desde iha tinan 100 ba kotuk, temperatura superfísie husi mundu aumenta ba 0,6 graus Celsius; poluisaun halo anin fresku no bee-moos menus; animal no ai-horis fuik komesa lakon; rai monu no krekas.

Iha krize ekolojia ida-ne’e, nia lori mós ba krize aihan no habo’ot urbanizasaun—ne’e katak mós habo’ot tan krize sosiál—iha peskiza primaria ne’ebé hala’o husi ‘Peace-Center UNTL ho IOM’, iha kazu barak, entre ida mak kazu ne’e akontese iha Oecusse, Bene-Ufe, iha ne’ebé komunidade toos-nain barak susar atu halo sira-nia atividade agrikultura tanba menus bee-moos no kondisaun rai krekas, ida-ne’e obriga toos-nain tenki mai iha sidade Dili no husik sira-nian natar no toos,  ne’e lori ba transição de profissão, ne’e katak husi profisaun nu’udar toos-nain muda ba traballadór salariál, no ne’e mós lori ba dezempregu masál, iha ne’ebé ema toos-nain sei laiha rendimentu bainhira hasoru laloran krize ekolojia.

Ba sofrimentu no ansiedade ne’e, hirak-ne’e hotu tanba pekadu umanu-nian ne’ebé ohin loron hetan suporta makas husi sistema buan-manas ahi-klak ‘kapitalismu globál’ ne’ebé kria dezigualdade entre: mundu norte no sul; sentru no periferíku; industrializadu no dezindustrializadu; no bo’ot liután umanu no natureza, ida-ne’e nu’udar aktu injustu husi umanu halo ba natureza, no ne’e akontese iha mundu, inklui mós Timor.

Injustisa Ekolójika Iha Kontestu Timor

Husi ne’e, iha Timor, injustisa ekolójika ne’ebé hamosu krize ekolojia no krize oioin tan, ne’e nu’udar domino effect ida, ne’ebé abut husi problema ida hakait ba problema seluk—maka, ninia kauza husi: kolonilizasaun, iha entrevista ida ho aman veteranu ida husi Oecusse, ho naran Avelino Cau, ne’ebé hateten katak ‘’iha revolta bo’ot husi povu no liurai Ambeno ne’ebé kontra autoridade ukun koloniál Portugés nian iha Lifau, tinan 1969, tanba Portugés-sira foti hotu ai-kameli no la fó uituan rezultadu husi foti no na’ok ne’e ba liurai Ambeno sira, nune’e, kondisaun ne’e halo liurai Ambeno hotu hamutuk no organiza povu hodi halo revolta hasoru kolonilizasaun Portugés ne’ebé hetan apoiu no suporta husi igreja Katólika’’. Periodu ne’e, akontese iha faze merkantilismu ka kapitalismu komersiál, ne’ebé halo nasaun koloniál-sira atu habo’ot liután sira-nia poder no ukun mak tenki kolonia nasaun kiik-sira hodi foti no na’ok hotu rekursu naturais nasaun kolonizadu-nian.

Seluk, funu la’os de’it kria genocide ne’ebé ema mate masál ka hamate ema barak, maibé funu mós kria ecocide—funu hamate mós biosfera no atmosfera mundu nian, kazu konkretu ida-ne’ebé istória hakerek no ema labele haluha mak Hiroshima-Nagashaki iha Japaun, tinan 1945. Iha Timor rasik, bainhira invazaun Indonézia mai, oho ema Timor-oan no halakon mós zona florestais ho 192 hektares, no lori mós manu-fuik hanesan: lakateu, pombu, kakuat (matan-mean), makikit; inklui lekirauk no rusa-fuik ba sira-nia rain.

Ba kestaun ne’e, ida kontribui no dudu makas injustisa ekolójika ne’e atu buras no bo’ot liután mak umanu nia kantén ne’ebé produs makas husi capitalist mode of production/modu produsaun kapitalista—iha ne’ebé sistema ekonomia kapitalismu ne’e, ninia orientasaun dahuluk mak oinsá halo akumulasaun ad infinitum ka akumulasaun rohan-la’ek ne’ebé  subjuga ka hakruk no obedese ba poder profit ne’ebé mak tenki liuhusi esploita traballadór nia forsa traballu, nune’e mós ba natureza, ne’ebé ikus mai hamosu injustisa ba ekolojia.

Seluk tan, dezenvolvimentu teknolojia no koñesementu ne’ebé ho baze hanoin antroprosentrismu, ne’e lori dezastre no mizéria ba umanu rasik ne’ebé nu’udar produtór ida—Yuval Noah Harari iha ninia magnum opus (Homo Deus: A Brief History of Tomorrow) halo ona prediksaun no hateke ba futuru, katak: ‘’dezenvolvimentu siénsia no teknolojia bele tulun ema, no lori dezastre ba ema mós’’, maibé, Harari haluha ko’alia kona-ba kestaun ekonomia, iha ne’ebé nu’udar baze materiál no fundamentál ba ema-nia nesesidade, inklui orienta hanoin no hahalok.

Ba ha’u, Harari ninia sala mak haree, produsaun ideia nu’udar reasaun livre ne’ebé sees husi sirkunstánsia no fenomena sosiál ida, katak dezenvolvimentu koñesementu laiha ligasaun ho kondisaun sosiál ema-nian.

Etíka Globál ba Salvasaun Ekolojia

Ba natureza nia halerik, tanis, no hirus—halo umanu kbi’it-la’ek tebes atu hasoru no satán natureza ninia kastigu no odiu. Kondisaun ne’e, nu’udar problema komun ne’ebé hamosu mizéria no ansiedade ba komunidade internasionál—maka, ejize tenki kria etíka globál ida, nu’udar universalismu hodi kontrola no regula nasaun hotu atu respeitu no kumpri, nune’e, kria akordu internasionál oioin ne’ebé iha mudansa tuir ninia faze hodi regulariza aktu ne’ebé estraga no hamate ekosistema.

Tanba ne’e, iha deklarasaun Stockholm 1972, Sweden, ne’ebé hahú diskute kona-ba environmental issues, no hamosu hanoin ‘Only one Earth’, ne’e katak iha mundu ida de’it, no mundu ne’e mak ita horik-ba. Deklarasaun ne’e, ho ninia espíritu komun katak ‘’Living sustainable in harmony with nature.’’

Iha konferénsia Brazil, kria tan deklarasaun ‘Rio de Janeiro, 1992’, ne’ebé diskute kona-ba dezenvolvimentu sustentavel, no nafatin ne’e nu’udar orientasaun husi ONU nian ne’ebé nu’udar redezenvolvimentu ba Stockholm 1972, nune’e hamosu tan, konvensaun: The United Nations Framework Convention on Climate Change (UNFCCC), iha ne’ebé apela ba nasaun membru hotu atu reduz gás de emissão ba 5% graus Celsius.

Ba akordu internasionál hirak ne’e, ho ninia natureza soft law ne’ebé la kesi no obriga. Tanba ne’e, estadu membru hotu kontinua ignora deklarasaun ne’ebé sira rasik mak produs.

Iha 2015 mosu tan, Paris Agreement nu’udar tratadu internasionál kona-ba mitigasaun, adaptasaun, no finansiamentu ba mudansa klimátika. Akordu ne’e hodi kontrola estadu hotu atu reduz emissaun karbonu dioksida, no greenhouse gas effect/efek gas rumah kaca hodi limite manas globál/global warming ba 2,0 graus Celsius. Iha tinan 2017, EUA iha Trumph nia rejime hakarak sai husi akordu ne’e—ba Trumph, akordu ne’e halo kampo traballu menus, no lukru husi produsaun industria mós menus—tinan 2020 EUA ofisiálmente sai husi akordu ne’e.

Hanesan ita hotu hatene, nivel industria ne’ebé bo’ot liu mak EUA no industria militar ne’ebé bo’ot no dahuluk iha mundu. Ho ida-ne’e, halo EUA lakohi hakruk ba konvensoens hirak-ne’e, no ne’e katak sei lori ba destruisaun ekolojia bo’ot liután.

Maske iha Sustainable Development Goals-SDGs ka iha tetun ‘Objetivu Dezenvolvimentu Sustentavel-ODS’ ho ninia prinsipiu ne’ebé proteje ekolojia. Maibé, ba dadauk ne’e, krize ekolojia kontinua buras ba nafatin. Ne’e hotu tanba iha sistema kapitalismu nia okos, halo kapitalista-sira nafatin ulun-toos hodi kontinua oho ekosistema—ba kapitalista: profit, riku rohan-la’ek, esploitasaun ba ema no natureza, ne’e nu’udar Luz Divina ba sira.

To’o iha ne’e, halo ha’u dilemátiku, atu konkorka krize ekolojia ne’e nu’udar problema komun. Tanba ne’e, ha’u husu: tebes ka, krize ekolojia nu’udar problema komun?!

Saida Mak Presiza Halo no Halo Oinsá?

Haree problema hirak-ne’e, se Lenin husu: What is to be done? Where to begin? No hetan resposta husi Žižek: To begin from beginning, over and over again. Iha ne’e, Žižek inspira ita hodi rekoñese katak durante ne’e movimentu no ambientalista-sira hasoru difikuldade ba ideia no asaun iha ninia implementasaun.

Tanba ne’e, hanesan ho Lenin, Žižek husu: Where to start? Ba ida-ne’e, Žižek rasik hatan: Start over again. Try again. Fail again. Fail better. Maka iha situasaun no kondisaun ita-nian, ita presiza husu: ‘’saida mak presiza halo no halo oinsá?’’ Iha nosaun rua (2) ba marxista no ekolojista-sira hotu: dahuluk, ita hakarak radikalmente kontra ba harahun sistema ekonomia ne’ebé destrutivu no esploitativu, ka hahú ho forma seluk? Ba kestaun ne’e, ha’u konkorda ho Harari katak ‘’Marx haluha tiha katak ema liberal-sira mós hatene lee’’.

Ida-ne’e hatudu husi fallansu prediksaun Marx nian katak revolusaun sei akontese uluk iha Osidentál ne’eba ou nasaun industrializadu-sira. Kontrariu husi ne’e, revolusaun akontese uluk iha país terseiru mundu hanesan Xina, Kuba, Vietnam no seluk tan—aumenta tan, ema liberal-sira hahú liberaliza marxismu, kontestu ne’e ba ha’u, la’os katak marxismu livre ba ema hotu atu estuda ka aprende—maibé, aproximasaun luta marxismu iha baze ne’e hahú troka ka muda nia esénsia ne’ebé penetra husi liberal-sira ho polítika bottom-up ou grassroots maibé hamate, habeik no haterus povu rural sira liuhusi ajensia internasionál sira ne’ebé tun direita ba baze.

Tanba ne’e, maske Harari la’os marxista ida, maibé marxista-sira presiza iha atensaun ba ida-ne’e, no ne’e, marxista-sira hanesan Antonio Gramci no Louis Althusser mós konkorda ho ida-ne’e, iha ne’ebé sira-nain-rua hateke liu ba problema ‘supraestrutura no ideolojia’.

Iha Italia, Gramci hasoru esperiénsia moruk iha rejime fasista Benito Mussolini, iha ne’ebé kondisaun ne’e lori nia ba hakerek livru PRISON NOTEBOOKS, frustasaun Gramci nian bainhira haree poder kapitalista no oligarkia kontinua bo’ot ne’ebé hetan apoiu no dudu makas husi instituisaun, lei, relijiaun, arte no kultura, no edukasaun, sein iha rezisténsia no simu ho konsensu—kondisaun ne’e mak ba Gramci hanaran hegemonia.

Seluk, Althusser halo reintrepretasaun ba materialismu historia, hodi halakon determinismu husi baze ka infraestrutura ba supraestrutura, ne’e katak relasaun rua ne’e tenki overdetermination (baze no supraestrutura determina malu). 

Ho ida-ne’e, ba opsaun daruak-nian, ita tenki liuhusi mós orientasaun ideia ba fanun konsiénsia ekolójiku, ou ba Moacir Gadotti ho nia termu bolu ’konsiénsia planetária’. Gadotti, inspira husi nia mestre Paulo Freire, maibé hakat liu mós hodi ko’alia kona-ba ‘’Pedagogia da Terra’’ nu’udar pedagojia praxis, no pedagojia de klase mós.

Tanba ne’e, Gadotti afirma: a preservação do meio ambiente depende de uma consciência ecológica e a formação depende da educação. É aqui que entra em cena a Pedagogia da Terra, a ecopedagogia. Ela é uma pedagogia para a promoção da aprendizagem do ‘’sentido das coisas a partir da vida cotidiana’’.  

Eko-pedagojia la’os literalmente de’it hodi hateke relasaun ekolojia ho problema sosiál hotu. Liu ida-ne’e, eko-pedagojia mós nu’udar movimentu no edukasaun sustentavel hodi oinsá fanun konsiénsia ekolójiku ba estudante no ema hotu.

Nune’e, ba ikus nian, ha’u prefere liu uza speech-action, duké teoria ne’ebé todan liu ba análiza—ida-ne’e la’os katak ita rezeita teoria. Ho nune’e, kontinua ho Gadotti nia pensamentu mak ita tenki hahú reforma kurikulum iha ensinu akadémiku hotu no promove: Disiplina kona-ba ambiente-sosiál no natureza, liuhusi hasa’e koñesementu eko-literasia ba estudante no ema hotu; kria diskursu ekolójiku hodi hasa’e konsiénsia ekolójiku;  kria estilu de aprendizajen vizual nu’udar prosesu aprendizajen ne’ebé depende ba vizaun ou matan hodi haree nu’udar reseptora ka simu koñesementu, ezemplu hanesan asiste no diskute Filme kona-ba ekolojia; promove hakerek-lee kona-ba relasaun ekolojia ho sosiedade, no transforma koñesementu ba asaun sosiál.

Ikus, ba ita hotu, demanda ne’ebé presiza halo mak hamoris ativismu no instala média alternativu iha movimentu, eskola, universidade no baze hotu nu’udar dalan ida ba konsiéntizasaun.

******

Referénsia-sira

Gadotti, M. (2000). Pedagogia da Terra. Revista Lusófona de Educação.

Silva, A. B. (2015). Environmental Sustainability in Timor-Leste. Dili.

https://rmol.id/publika/read/2020/03/16/425555/teologi-bunda-bumi-leonardo-boff

https://www.dw.com/id/anggap-bahayakan-ekonomi-negaranya-as-keluar-dari-kesepakatan-iklim-paris/a-51117748